قوله تعالى: و منْ آیاته أنْ خلقکمْ منْ تراب اى خلقکم فى اصل الانشاء من تراب، لانکم بنو آدم و آدم خلق من تراب، و اذا کان الاصل ترابا فالفرع کذلک. و قیل تقدیره خلق ایاکم من تراب فحذف المضاف ثم إذا أنْتمْ بشر آدمیون عقلاء، ناطقون تنْتشرون، تتصرفون فیما فیه قوام معاشکم، و فیه تقریب ما بین کونه ترابا و بین کونه بشرا على وجه التعجب و لیس ثم لتراخى الزمان انما هو متعلق بالاخبار و فى بعض الآثار: ان الله سبحانه لما اراد ان یخلق آدم بعث جبرئیل لیأخذ من الارض قبضة، فلما نزل الى الارض قالت له الارض: اسئلک بالذى ارسلک الى ان لا تأخذ منى الیوم شیئا یکون فیه غدا للنار نصیب، فترکها و رجع. فارسل الله سبحانه میکائیل. فقالت له الارض مثل قولها لجبرئیل فرجع و لم یأخذ منها. و کذلک بعث اسرافیل فقالت له مثل ذلک، فرجع و لم یأخذ منها.
فبعث الله سبحانه عزرائیل و هو ملک الموت فقالت له الارض مثل ذلک، فقال الذى ارسلنى احق ان اطیعه منک، فاخذ من وجه الارض من طیبها و خبیثها، و سهلها و وعرها، قبضة. فعجت الارض الى الله سبحانه، فوعدها بان یعید الیها ما اخذ منها اطیب مما کان. فمن هاهنا امر بالدفن، مع الطیب و الحنوط. فامر الله سبحانه حتى صب علیه من ماء بحر تحت العرش یقال له بحر الاحزان، فلذلک لا یتم لابن آدم سرور یوم و لا یخلو من وحشة. و انشد بعضهم لابى القاسم المغربى:
خلقت من التراب فصرت شخصا
بصیرا بالسوال و بالجواب
وعدت الى التراب فصرت فیهى
کانک ما برحت من التراب
و منْ آیاته أنْ خلق لکمْ منْ أنْفسکمْ أزْواجا، قیل المراد به آدم و حوا لانها خلقت من ضلعه، و قیل المراد به النساء، خلقن من نطف الرجال. و قیل معناه خلق لکم من جنسکم و من مثل خلقتکم ازواجا، و لم یجعلهن من الجن لتسْکنوا إلیْها. و انما قال ذلک لان استیناس الجنس بالجنس اکثر من استیناسه بغیر جنسه.
نظیره قوله: و جعل منْها زوْجها، و قوله و جعل منْها زوْجها لیسْکن إلیْها.
... و جعل بیْنکمْ مودة و رحْمة یود الرجل زوجته و المرأة زوجها و رحْمة یعطف کل واحد منهما على صاحبه.
روى ان رجلا اتى النبى (ص) فقال: یا نبى الله لقد عجبت من امر و انه لعجب ان الرجل لیتزوج المرأة و ما رآها و ما رأته قط حتى اذا ابتنى بها اصبحا و ما شىء احب الى احدهما من الآخر فقال رسول الله (ص): و جعل بیْنکمْ مودة و رحْمة.
و قیل مودة ایام الشباب و رحمة ایام المشیب، و فى الخبر المقت من الله و الفرک من الشیطان. قال ابن عباس: المودة للکبیر و الرحمة للصغیر. و قال مجاهد المودة الجماع و الرحمة الولد. إن فی ذلک لآیات اى ان فیما فعل الله من ذلک لدلائل و شواهد على وحدانیة الله و قدرته على ما یشاء، لقوْم یتفکرون، فیعلمون ان قوام الدنیا بوقوع التناسل فیها.
و منْ آیاته، الدالة على وحدانیته و ربوبیته خلْق السماوات و الْأرْض على الهیئة التی خلقهما علیها رفع السماء فى الهواء من غیر عمد و بسط الارض على وجه الماء و اثقاله ایاها بالرواسى من الجبال و کذلک خلقه اللغات المختلفة و الاصوات المتغایرة و قسمته ذلک بین الامم فى الاقطار المتباعدة.
روى عن وهب قال: جمیع الالسنة اثنان و سبعون لسانا منها فى ولد سام تسعة عشر لسانا و فى ولد حام سبعة عشر لسانا و فى ولد یافث ستة و ثلاثون لسانا و کذلک من دلائل وحدانیته و شواهد قدرته خلقه الالوان المختلفة لیقع التعارف و التفاهم و لیتمیز الاشخاص بعضها من بعض. و قیل فى الالوان المختلفة قولان: احدهما یرید به البیاض و السواد و الادمة و الشقرة و غیرها، و الثانى انه خلقهم جمیعا على صورة واحدة، و فرق بینهم بامور لطیفة من صنعه حتى لا یلتبس احد على الناس من غیره، مع کثرتهم، بل یعرف کل واحد بما خصه الله به. و لو جهد الناس ان یقفوا على ما بان به کل واحد من الآخر لم یقفوا على کنه ذلک و هم کلهم بنو اب واحد و ام واحدة.
... إن فی ذلک اى فى جمیع ما خلقه الله و فصله من ذلک، لآیات للْعالمین من الانس و الجن، و قرأ حفص للْعالمین بکسر اللام، و انما خص اهل العلم لانهم مخصوصون بمعرفة الدقائق.
و منْ آیاته منامکمْ باللیْل و النهار و ابْتغاوکمْ منْ فضْله، المنام مفعلة من النوم کالمسغبة و المرحمة على وزن المقام، و تأویل الآیة: منامکم باللیل و ابتغاوکم من فضله بالنهار، و قد یقع النوم بالنهار و ابتغاء الرزق باللیل لکنه نادر و الحکم للاغلب الاکثر. إن فی ذلک لآیات لقوْم یسْمعون اى ینتفعون بسمعه.
و منْ آیاته یریکم الْبرْق، یعنى ان یریکم البرق، فحذف إن لدلالة الکلام علیه، خوْفا للمسافر من الصواعق و طمعا للمقیم فى المطر. و قیل خوْفا من السیل و الطوفان و الغرق، و طمعا فى المطر النافع، و هما منصوبان لنزع اللام عنهما، تقدیره للخوف و للطمع، و ینزل من السماء، اى من السحاب مطرا فیحْیی به الْأرْض المیتة فیخرج زروعها بعد جدوبها و دروسها إن فی ذلک لآیات لقوْم یعْقلون عن الله حججه و ادلته.
و منْ آیاته أنْ تقوم السماء و الْأرْض بأمْره، یعنى ثباتهما قائمتین بلا عمد بامره لهما بالقیام، و قیل بفعله. قال ابن مسعود قامتا على غیر عمد بامره، ثم إذا دعاکمْ دعْوة قیل هذا وقف تام. ثم ابتدأ فقال: من الْأرْض إذا أنْتمْ تخْرجون فیه تقدیم و تأخیر: یعنى اذا انتم تخرجون من الارض. قال ابن عباس تخرجون من القبور. و قیل الوقف عند قوله من الارض یعنى دعاکم و انتم فى الارض، اى فى القبور و الدعوة فى الآیة هى النفخ فى الصور، کذلک قوله: یوْم یدْع الداع إلى شیْء نکر.
و له منْ فی السماوات من الملائکة و من فى الْأرْض من الانس و الجن کل له قانتون، اى مطیعون. و هذه الطاعة لیست بطاعة العبادة، انما هى طاعة الظهور من العدم اذ قال المکون عز جلاله کونوا فکانوا. و قیل هى طاعة ارادة لا طاعة عبادة، اى خلقهم على ما ارادوهم منقادون لما یریده بهم من حیاة و موت و بعث و صحة و سقم و عز و ذل. و قیل کل له قانتون اى قائمون فى القیامة و قیل قانتون، اى مصلون فیکون المراد به المومنین.
و هو الذی یبْدوا الْخلْق فى الدنیا ثم یعیده هم فى الآخرة و هو أهْون.
فیه قولان: احدهما، و هو هین علیْه فیکون افعل بمعنى: فعیل، کقوله: الله أکْبر بمعنى الکبیر. و الثانى ان الاعادة اهون علیه فى تقدیرکم و زعمکم. و قیل و هو أهْون علیْه، اى على الخلق یقولون بصیحة واحدة، فیکون اهون علیهم من ان یکونوا نطفا ثم علقا ثم مضغا الى ان یصیروا رجالا و نساء.
... قوله: و له الْمثل الْأعْلى، مفسران این سخن را دو معنى گفتهاند یکى آنست که له الصفة الاعلى، مثل بمعنى صفت است، چنان که: مثل الْجنة التی وعد الْمتقون. و قال تعالى: مثلهمْ فی التوْراة، اى صفتهم، و پارسى مثل سان است. میگوید: او را است صفت وحدانیت و فردانیت یکتایى و یگانگى و بى همتایى او را صفات ذات است، و برترین همه صفات است. کس را با وى در آن انبازى نه و چنو هیچکس و هیچ چیز نه. ابن عباس از اینجا گفت در تفسیر این کلمات: هى انه لیْس کمثْله شیْء. و قیل هى انه: لا إله إلا هو. و قیل هى الاحیاء و الاماتة لا یشارکه فیها احد. معنى دیگر آنست که این سخن بساط آیت است که بر عقب مىآید و بساط آن مثل که زد.
تأویل آنست که: له الْمثل الْأعْلى اذ ضرب لکمْ مثلا منْ أنْفسکمْ او راست مثل برترین و سان بلندترین در آن مثل که زد شما را هم از شما، هلْ لکمْ یا معشر من اشرک بالله منْ ما ملکتْ أیْمانکمْ من عبید و اماء منْ شرکاء فی ما اعطیناکموه حتى تستووا فیه فلا تجعلوا بعض خلقى شریکا لى فى الالهة فانى اعلى مثلا و اجل قدرا تعالى عما یقول الظالمون علوا کبیرا. و معنى. تخافونهمْ کخیفتکمْ أنْفسکمْ اى تخافون ان یقاسمکم عبیدکم المال کما تخافون نظراءکم و امثالکم من الاحرار. حاصل این مثل آنست که چون در میان شما این نیست که بنده را با خداوند خویش در مال و ملک انبازى بود. و لله الْمثل الْأعْلى و هو بالتقدیس اولى. پس الله تعالى که در قدر و پاکى خویش از شما برتر است اولىتر که از انبازى بندگان خویش پاک بود و منزه کذلک نفصل الْآیات نبین کما بینت هذا المثل لقوْم یعْقلون یتدبرون فى ضرب الامثال.
بل اتبع الذین ظلموا أهْواءهمْ بغیْر علْم یعنى لیس لهم فى الاشراک بالله شبهة لکنهم بنوا الامر فیه على الجهل و هوى النفس، فمنْ یهْدی منْ أضل الله، اى اضله الله و ما لهمْ منْ ناصرین ما نعین یمنعونهم من عذاب الله الذى ینزله بهم لکفرهم و شرکهم درین آیت اثبات اضلال از خداوند است جل جلاله و ببعضى آیات اثبات ضلال از بنده است، و ذلک فى قوله تعالى قدْ ضلوا منْ قبْل قدریان منکراند مر اضلال را از خداوند عز و جل و گویند همه از بنده است، و جبریان منکراند مر ضلال را از بنده که ایشان بنده را اختیار نگویند و گویند همه از الله است جل جلاله و اهل سنت هر دو اثبات کنند اضلال از خداوند عز و جل و اختیار ضلال از بنده. و هر چه در قرآن ذکر اضلال و ضلالست همه برین قاعده است که یاد کردیم.
فأقمْ وجْهک للدین حنیفا، یعنى اقم قصدک، کقول ابرهیم (ع): إنی وجهْت وجْهی و کقوله عز و جل: و أقیموا وجوهکمْ عنْد کل مسْجد و کقوله: لکل وجْهة. و الحنیف اسم للمسلم الموحد، و الحنفاء المسلمون الموحدون و الحنیفیة ملة الاسلام و قیل الحنیف المستقیم یقال رجل حنیف و دین حنیف اى مستقیم و انتصب حنیفا على الحال. و معنى الآیة: اقم على الدین المستقیم، فطرة الله، نصب على الاغراء اى الزم فطْرت الله التی فطر الناس علیْها فطرت را دو معنى است یکى خلقت، کقوله: فطر السماوات و الْأرْض، اى خلق السماوات و الارض، الذى فطرنى. اى خلقنى، فطرکمْ أول مرة اى خلقکم، فاطر السماوات و الْأرْض خالقها و مبدءها. و منه سمى الفطیر من الخمیر، دیگر معنى فطرت ملت است: کیش و منه
قول رسول الله (ص) للبراء بن عازب فى الحدیث الصحیح حین علمه الدعاء عند النوم ان مت مت على الفطرة اى على دین الاسلام و الملة الحنیفیة.
اگر گوئیم فطرت اینجا بمعنى دین اسلام است پس ناس اینجا مسلماناناند بر خصوص، لقوله عز و جل و الْمسْجد الْحرام الذی جعلْناه للناس یعنى للمسلمین، و معنى آنست که دین اسلام را ملازم باش و بر پى آن رو، آن دین که مسلمانان را در ازل بر آن آفرید و بفضل خود ایشان را بآن دین گرامى کرد. آن گه گفت: لا تبْدیل لخلْق الله، اى لا تبدیل لدین الله، بلفظ خبر است و بمعنى نهى، اى الزموا دین الله و اتبعوا و لا تبدلوا التوحید بالشرک ذلک الدین الْقیم المستقیم، و محتمل است که هم برین قول ناس بر عموم مردم نهند، و معنى آنست که الزموا دین الله و ملته التی خلق الخلق على ان یدعوهم الیها، کقوله: و ما خلقْت الْجن و الْإنْس إلا لیعْبدون یعنى الا لآمرهم ان یعبدون ثم حقق ذلک بقوله: و ما أمروا إلا لیعْبدوا الله مخْلصین له الدین و اگر گوئیم، فطرت بمعنى خلقت است فطْرت الله منصوب است بر مصدر، اى فطر فطرة الله، اى خلقة الله التی خلق الناس علیها، و این فطرت آن عهد است که روز میثاق بر فرزند آدم گرفت و گفت: أ لسْت بربکمْ قالوا بلى. اکنون هر فرزند که درین عالم بوجود آید بر حکم آن اقرار اول آید و مقر باشد که او را صانعى و مدبرى است و اگر چه او را بنامى دیگر میخواند یا غیر او را مىپرستد در اصل صانع خلاف نیست. و لهذا قال تعالى: و لئنْ سألْتهمْ منْ خلقهمْ لیقولن الله، و لئنْ سألْتهمْ منْ خلق السماوات و الْأرْض و سخر الشمْس و الْقمر لیقولن الله، و قالوا ما نعْبدهمْ إلا لیقربونا إلى الله زلْفى.
و فى الخبر ما روى ابو هریرة قال قال رسول الله (ص): من یولد یولد على الفطرة فابواه یهودانه او ینصرانه کما تنتجون البهیمة هل تجدون فیها من جدعاء حتى تکونوا انتم تجدعونها قالوا یا رسول الله أ فرأیت من یموت و هو صغیر؟ قال: الله اعلم بما کانوا عاملین، ثم قرأ ابو هریرة اقروا ان شئتم: فطْرت الله التی فطر الناس علیْها قال المحققون من اهل العلم و السنة قوله: من یولد یولد على الفطرة یعنى على العهد الذى اخذ الله علیهم بقوله: أ لسْت بربکمْ قالوا بلى و کل مولود فى العالم على ذلک الاقرار. و هو الحنیفیة التی وقعت الخلقة علیها و ان عبد غیره و لکن لا عبرة بالایمان الفطرى فى احکام الدنیا و انما یعتبر الایمان الشرعى المأمور به المکتسب بالارادة و الفعل. الا ترى انه یقول: فابواه یهودانه فهو مع وجود الایمان الفطرى فیه محکوم له بحکم ابویه الکافرین. و هذا معنى قوله (ص): یقول الله تعالى انى خلقت عبادى حنفاء فاحتالتهم الشیاطین عن دینهم.
و قال عبد الله بن المبارک: فى قوله (ص) کل مولود یولد على الفطرة قال على الخلقة التی جبل علیها فى علم الله تعالى من سعادة او شقاوة، فکل منهم صائر فى العاقبة الى ما فطر علیها و عامل فى الدنیا بالعمل المشاکل لها. فمن علم انه یکون سعیدا اراد سعادته و اخبر عن سعادته و خلقه فى حکمه سعیدا، و من علم شقاوته اراد ان یکون شقیا و اخبر عن شقاوته و خلقه فى حکمه شقیا. ثم قال: لا تبْدیل لخلْق الله اى ما جبل علیه الانسان من السعادة و الشقاوة لا یتبدل فلا یصیر السعید شقیا و لا الشقى سعیدا. و قیل لا تبْدیل لخلْق الله، اى لا یقدر أحد أن یغیر هذه الخلقة. و قیل هو نهى عن الخصاء و غیره، اى لا تغییر لخلق الله من البهائم، بالخصاء و بتک الآذان و نحوه. ذلک الدین الْقیم المستقیم الذى لا عوج فیه و لکن أکْثر الناس لا یعْلمون و هم الکفار لاعراضهم عن الدلائل الدالة علیه و الشواهد الشاهدة له.
منیبین إلیْه منصوب على الحال، اى اقم وجهک انت و امتک منیبین الیه لان مخاطبة النبى (ص) یدخل معه فیها الامة کما قال: یا ایها النبى اذا طلقتم النساء منیبین الیه، اى راجعین الیه بالتوبة مقبلین الیه بالطاعة، و اتقوه اى اتقوا مخالفته و أقیموا الصلاة ادوها فى اوقاتها على شرائطها و حقوقها و لا تکونوا من الْمشْرکین.
من الذین بدل من المشرکین فرقوا دینهمْ حمزة و کسایى فارقوا خوانند بالف، اى فارقوا دینهم، و هم الیهود و النصارى و طوائف اهل الشرک.
معنى آنست که از مشرکان مباشید ایشان که از دین خویش جدا شدند و با دین بنمانند و اگر: فرقوا دینهمْ خوانى، بر قراءت باقى، مراد باین اصحاب اهواءاند و اهل بدعت. میگوید از ایشان مباشید که دین خویش پاره پاره کردند بپارهاى بگرویدند و بپارهاى نگرویدند، پارهاى بپذیرفتند و پارهاى نپذیرفتند. همانست که جاى دیگر گفت: أ فتوْمنون ببعْض الْکتاب و تکْفرون ببعْض و کانوا شیعا، اى صاروا فرقا. و اصل الشیعة المعاونة، یقال شیع نارک: اى ، ضع علیها حطبا دقاقا تحت الحطب الغلاظ، کل حزْب بما لدیْهمْ فرحون راضون بما عندهم. و قیل کما ان المومنین فرحون بتوحید الله فهولاء الذین فرقوا دینهم فرحون بالدنیا.
عن عمر بن الخطاب قال: قال رسول الله (ص) لعائشة: «یا عائشة ان الذین فارقوا دینهم و کانوا شیعا هم اهل البدع و الضلالة من هذه الامة، یا عائشة ان لکل صاحب ذنب توبة الا صاحب البدع و الاهواء لیست لهم توبة، انا منهم برى و هم منى براء».
و عن انس بن مالک قال قال رسول الله (ص): ان الله حجز التوبة عن کل صاحب بدعة.
قال الاوزاعى: الذنوب اربعة: فذنب یأتیه صاحبه بجهالة، و ذنب یأتیه و هو یعرفه فلیستغفر، و ذنب یصر علیه، و ذنب بدین الله به، فهذا اعظمها ثم الذى یصر علیه قال ابو حاتم یعنى بالذنب الذى یدین الله به البدعة. و عن ایوب السختیانى قال ما ازداد صاحب بدعة اجتهادا الا ازداد من الله بعدا. و عن ابى هریرة قال: قال رسول الله (ص): یجیء قوم یمیتون السنة و یدغلون فى الدین، فعلى اولئک لعنة الله و لعنة اللاعنین، و الملائکة و الناس اجمعین.
و إذا مس الناس یعنى اهل مکة ضر سوء من الجوع و القحط و احتباس المطر و غیر ذلک من انواع البلاء دعوْا ربهمْ منیبین إلیْه تائبین مقبلین بالدعاء الیه و ترکوا الاصنام لعلمهم انه لا فرج عندها و لا یقدر على کشف ذلک عنهم غیر الله ثم إذا أذاقهمْ منْه اى من عنده، رحمة عافیة من الضر النازل بهم إذا فریق منْهمْ بربهمْ یشْرکون یعودون الى الشرک. و قیل الناس عام فى المومنین و المشرکین و اذا فریق هم المشرکون.
لیکْفروا بما آتیْناهمْ هذه اللام تسمى لام العاقبة، و قیل لام الامر، و المراد به التقریع و التهدید. کقوله: اعْملوا ما شئْتمْ، و کذلک فتمتعوا امر تهدید و وعید فسوْف تعْلمون عاقبة امرکم، أمْ أنْزلْنا علیْهمْ سلْطانا السلطان هاهنا الکتاب قوله یتکلم اى یتکلم به، کقول القائل هذا الکتاب یشهد على فضل مصنفه، و یتکلم بفضله. و منه قوله تعالى: سمعْنا منادیا ینادی للْإیمان یعنى القرآن. و قیل التکلم هاهنا مجاز و المراد به البیان کقوله: هذا کتابنا ینْطق علیْکمْ بالْحق اى یبین لکم ما عملتموه على الحقیقة، و منه قول الشاعر:
وعظتک اجداث صمت
و نعتک ازمنة خفت
وارتک قبرک فى القبور
و انت حى لا تمت
و إذا أذقْنا الناس رحْمة، غنى و صحة و غیثا و خصبا، فرحوا بها فرح البطر و إنْ تصبْهمْ سیئة جدب و قحط إذا همْ یقْنطون، ییأسون من رحمة الله و هذا خلاف وصف المومن، فان المومن یشکر الله عند النعمة و یرجو ربه عند الشدة قرأ بصرى و الکسائى یقْنطون بکسر النون و الباقون بفتحها من قنط.
أ و لمْ یروْا أن الله یبْسط الرزْق لمنْ یشاء و یقْدر یعنى ا و لم یعلموا ان الله قسم المعیشة بین الخلائق و هو الفعال لما یرید یوسع الرزق لمن یشاء من عباده امتحانا الهم بالسراء و الشکر علیها و یضیقه لمن یشاء من خلقه امتحانا لهم بالضراء و الصبر علیها لیستخرج منهم بذلک معلومة من الشکر و الکفران و الصبر و الجزع، إن فی ذلک لآیات لقوْم یوْمنون، اى ان فیما فعل الله من ذلک لدلالات صادقة و شواهد واضحة لمن صدق بحجج الله و اقر بها اذا عاینها و رءاها.